Әлеуметтік-экономикалық факторлардың білім беру саласына ықпалы

Соңғы 10 жылда ҚР ЖІӨ және жан басына шаққандағы ЖІӨ өсу қарқынының оң үрдісіне ие болды және орта есеппен сәйкесінше 5,4% және 3,9% құрады. Еңбек өнімділігі орта есеппен жылына 3,8% өскен. Сонымен бірге, осы көрсеткіштердің мәні дамыған елдермен салыстырғанда әлі де төмен. Елдегі адами капиталды, оның ішінде білім беру саласын айтарлықтай дамытудағы инвестициялау макроэкономикалық көрсеткіштерді одан әрі жақсартуға мүмкіндік береді.

ҚР білім беру саласына бөлінетін мемлекеттік шығыстардың үлесі 2011 жылдан 2015 жылға дейінгі мерзімде ЖІӨ-нің 3,5-4% диапазонында болды. Бұл көрсеткіш Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы (ЭЫДҰ) елдері бойынша орташа көрсеткішпен (5,5%) салыстырғанда, әлі де төмен болып қалып отыр. Білім беру саласына мемлекеттік шығыстардың үлесін ЭЫДҰ мәніне дейін жеткізу керек.

Үй шаруашылықтары мен халықтың білім беруге жұмсайтын шығыстары орта есеппен бүкіл қаржы шығыстарының небәрі 3,5% құрады. Соңғы 3 жылдың ішінде «мектепке дейінгі білімнің төлемақысы», «тамақтануға кететін шығыстары», «жоғары білім беру төлемақылары» тәрізді атаулар бүкіл шығыстың 60% астам үлесін құрады және іс жүзінде өзгеріссіз қалды. Қала тұрғыны, ауыл тұрғынына қарағанда, білімге 1,5% артық қаржы жұмсаған.

2015 жылы білім беру саласы қызметкерлерінің еңбекақысы республика бойынша орташа жалақының 62% құрады (ЭЫДҰ – 78% жоғары). Ең төмен жалақыны мектепке дейінгі білім беру саласының мұғалімдері алды (41%). Мұғалімдердің біліктілік деңгейін және жалақысын жоғарылату үшін мансаптық өсудің жаңа жүйесін құру керек.

ҚР еңбек нарығының көрсеткіштері өткен бесжылдық кезеңінде халықтың экономикалық белсенділігінің және жұмыспен қамтудың салыстырмалы шамалы ауытқуларына қарамастан, тұрақты болды. Жұмыссыздық пен жастар жұмыссыздығының көрсеткіштері (5,0% және 4,1%) ЭЫДҰ мемлекеттерімен салыстырғанда (6,8% және 15,1%) төмен. ҚР-ның жұмыспен қамтылған халқының негізгі үлесі – жоғары білімі (35,6%) және орта кәсіптік білімі (33%) бар мамандар. Сонымен бірге, 5 жылдың ішінде жұмыссыздардың арасында жоғары білімі бар мамандар үлесінің 5%, орта кәсіптік білімі бар мамандар үлесінің 6,9% (2011ж. 26,4%-дан 2015ж. 33,3%) өсуі және жалпы орта білімі бар жұмыссыздар үлесінің 8% (2011ж. 37%-дан 2015ж. 29%) кемуі байқалды. Осы үрдіс әлемдік тәжірибеге қарама-қайшы келеді, жоғары білім деңгейі жұмыссыздықтың төмендеуіне әкеп соғады. ЭЫДҰ мемлекеттерінде үшіншілік білімі бар адамдардың тек 5,1% ғана жұмыссыз болып табылады. Ал жалпы орта деңгейден төмен халық арасында жұмыссыздық 12,8% құрайды. ЭЫДҰ мемлекеттерінің үшіншілік білімі бар халқы жалпы орта білімі бар халықпен салыстырғанда 60% артық табыс табады. Дипломды жұмыссыздық үлесінің өсуін жою үшін ТжКБ және жоғары білімнің сапасын арттырудың кешенді іс-шараларын қолдану керек.

ЭЫДҰ-ның PIAAC зерттеуінің деректері бойынша, білімнің жоғары деңгейі денсаулықтың жақсы болуына (10,8%) және айналасындағы адамдарға сенім білдіруге (15,9%), саяси өмірге (19,4%) және еріктілік қызметке (11,1%) көбірек араласуға мүмкіндік береді. Қазақстан үшін мәліметтер PIAAC-2018 зерттеуіне қатысқаннан кейін белгілі болады.

Көші-қон үрдістері адами капиталдың деңгейіне кері әсер етеді. Соңғы 5 жылда жоғары және техникалық және кәсіптік білімі бар Қазақстанға көшіп келген мамандарға қарағанда, Қазақстаннан 40 мыңнан артық маман көшіп кеткен. Дипломы бар мамандардың жыл сайын ҚР-дан көшіп кетуі мемлекеттің әлеуетті кемшілігі – ЖІӨ-нің 0,03-0,04% жоғалтуға, яғни, шығынға әкеп соғады.

5 жылда Қазақстанда ел ішінде халықтың ең көп көшіп кетуі ОҚО (-4%) және Жамбыл облысында (-2,5%), ал келуі республикалық маңызы бар Астана (+10,5%) және Алматы (+7,1%) қалаларында тіркелді. Ішкі көші-қон механизмдерін «Серпін-2050» бағдарламасының үлгісінде жетілдіру керек.